به عنوان یک ایرانی بهتر است کمی بیشتر از آیین و رسوم دین زرتشت که از ادیان باستانی ایران است و در دوره هایی دین اکثریت مردم آن زمان بوده است ، بدانیم.
بهتر است در ابتدا کمی از مبانی دین زرتشت با هم بخوانیم.
آیین و رسوم دین زرتشت
زرتشتیان به خدای یکتا اعتقاد دارند : خدایی که اهورا مزدا (هستی بخش دانای بزرگ) است.
پیامبر زرتشتیان اشوزرتشت است : ایشان پیام آور توحید و معاد و نبوت از سوی اهوار مزدا بود .
اعتقاد زرتشتیان به روح و دنیای پس از مرگ ( جهان مینوی): ایشان به بهشت و دوزخ معتقدند.
باور به راستی یا اشا : درک قانون هستی که اعتقاد به آن ناشی از تفکر و خرد آدمی درباره جهان است و اشا خوانده میشود.
زرتشتیان به گوهر آدمی و انسانیت معتقدند : بر اساس آموزه‌های اشوزرتشت، همه انسان‌ها با داشتن وجدان و خرد، آزادی انتخاب دارند و می‌توانند سرنوشت خود را بسازند، وظیفه پیروی از «سپنته من» (نیک‌منشی) و مبارزه با «انگره من» (بدمنشی) را دارند.
ایشان به هفت پایه کمال اعتقاد دارند: وهومن (منش نیك «یا اندیشه و گفتارو کردارنیک»)، اردیبهشت(راستی)، شهریور(تسلط برنفس)، سپندارمزد(دانش اندوزی و پویایی)، خرداد(رسایی خواهی و کمال‌جویی) و اَمرداد(بی‌مرگی و جاودانگی) .
زرتشتیان معتقد به کمک به دیگران و نیازمندان هستند : دین زرتشت خواهان صلح است و بر کمک به دیگران، گذشت و فداکاری تأکید دارد، و آیین‌های بخشش را با احترام برگزار میکند.
اعتقاد به تقدس عناصر چهارگانه یا چهار آخیش : ایشان آب ، باد ، خاک و آتش را مقدس میشمارند.
زرتشتیان معتقد به فرشکرد هستند : مثبتنگری و یافتن روش‌های نوین در زندگی (فرشکرد) یکی از مهم‌ترین پایه‌های اساسی دین زرتشتی است.
اما برویم سراغ آیین و رسوم دین زرتشت در مناسبت ها
نوروز در دین زرتشت
زرتشتیان شب پیش از نوروز با افروختن آتش بر بام‌ها و نیایش اوستا، فروهر درگذشتگان را بدرقه و از سال نو استقبال میکنند. مادران در این آیین نقش پررنگی داشته و خانه را برای نوروز آماده می‌سازند. مراسم شامل پاک‌سازی خانه، تهیه آجیل، شیرینی، پوشاک نو، و گستردن سفره هفت‌سین است. زرتشتیان در یزد و روستاها خوراکی‌ها و نمادهای نوروز را تهیه میکنند و بر سفره نوروزی می‌گذارند. روشن کردن هیزم و پخش موسیقی سنتی نیز بخشی از مراسم است، و هدف از این کارها زنده نگه‌داشتن سنت‌ها و یاد درگذشتگان است.
روز ششم فروردین در گاه‌شمار زرتشتی به «خورداد» نامیده میشود و روز تولد و پیامبری اشوزرتشت است که در خانواده سپیتمان زاده شد و در سی‌سالگی به پیامبری برگزیده شد.
سیزدهمین روز فروردین در گاه‌شمار زرتشتی به نام «تیر» یا «تشتر» و ویژه ایزد باران است. زرتشتیان پس از نوروز با سفره و سبزه‌های هفت‌سین به دشت و کنار جویبارها می‌روند، به شادی می‌پردازند و سبزه‌ها را به آب روان می‌سپارند، آرزوی باران و سالی پربرکت دارند.
سدره پوشی
آیین سدره‌پوشی و کُشتی‌بستن، نوجوانان زرتشتی را از کودکی به بزرگسالی منتقل کرده و آنان را به‌عنوان فردی زرتشتی شناخته و پذیرفته میشوند. پس از آن، نوجوان می‌تواند در آیین‌های مذهبی و اجتماعی شرکت کند. در گذشته، این آیین در سن ۱۵ سالگی انجام می‌شد اما اکنون بین ۷ تا ۱۰ سالگی برگزار میشود.
زمان سدره‌پوشی، پس از آموزش تعالیم زرتشتی، والدین روزی را تعیین و بستگان را دعوت میکنند. در این مراسم، سفره‌ای با مجمر آتش، میوه‌ها، گل و خوراکی‌ها آماده میشود و کودک در برابر خورشید و روبه‌روی موبد می‌نشیند. با سرودن اورمزدیشت، موبد کشتی را بر کودک می‌بندد و در پایان اوستای تندرستی خوانده میشود و آویشن و برنج بر سر کودک می‌ریزند. پس از اتمام آیین مذهبی، میهمانان با تبریک و هدایا کودک را جشن می‌گیرند و با پذیرایی ادامه می‌یابد.
خواستگاری و ازدواج در دین زرتشت
در خواستگاری زرتشتیان، خانواده پسر با نامهای بر روی کاغذ سبز و هدایایی به خانه دختر می‌روند. پس از موافقت خانواده دختر، مراسم نامزدی و عروسی در یک روز برگزار میشود. عروس با لباس سفید و داماد به نیایشگاه می‌روند و اقوام با کتاب اوستا و لوازم دیگر حضور دارند. پس از عقد، موبد تخم‌مرغ را به پشت‌بام پرتاب میکند تا حق پدر نسبت به دختر برداشته شود. سپس موبدان گلاب و آجیل به مهمانان میدهند و عروس و داماد با شادی به خانه داماد می‌روند.
جشن زیارت پیر سبز ( چک چک )
چک چک یا پیرسبز، زیارتگاهی در شهرستان اردکان است که زرتشتیان هر ساله در اواخر خرداد ماه به مدت چهار روز در آنجا گرد هم می‌آیند. این مراسم شامل رقص و شادی است و زرتشتیان با میوه، شیرینی و نان محلی از مهمانان پذیرایی میکنند. در شب، زائران در خیله‌های مخصوص استراحت میکنند و در روز آخر نیایش همگانی با خواندن اوستا برگزار میشود. ورود غیر زرتشتیان به این جشن ممنوع و کنترل شده است و ماندن شبانه در زیارتگاه تنها در روزهای خاص مجاز است.
جشن شب یلدا در بین زرتشتیان
زرتشتیان دریافته بودند که دازترین شب سال، پایان ماه آذردر گاه شماری است و از فردای آن شب، روزها اندک اندک درازتر تر خواهد شد بنابراین آن روز را هنگام زایش مهر و روشنایی نام نهادند. این روز در فرهنگ دین زرتشت که پس از آیین مهر پرستی در ایران بود، به نام اورمزد از ماه دی نام گرفت که جشن دیگان است و به نام آفریدگارمی باشد. ایرانیان باستان درجشن شب چله گردهم آیی داشتند و با خوردن آجیل و میوه شب را سپری می کردند تا شاهد زایش «مهر» باشند به ویژه میوه هایی به رنگ سرخ مثل هندانه، انار و سیب سرخ، زیرا آسمان به هنگام سپیده دم و غروب خورشید به رنگ سرخ وارغوانی در خواهد آمد.
مراسم سرودن اوستا درآتشکده و به صدا درآوردن زنگ در هنگام جابه‌جایی گا‌ه‌های نماز که بعدها به غرب رفته و در کلیسا نیز از این سنت دیرینه ایرانیان تقلید شده است.
گاهنبار
گاهنبار از ترکیب “گاهان” (زمان) و “بار” (نتیجه) به‌معنای زمان به‌ثمررسیدن است. این شش روز، آفرینش دنیا توسط اهورامزدا را جشن می‌گیرند.
گاهنبارهای شش‌گانه در زرتشتیان به شش روز آفرینش جهان توسط اهورامزدا اشاره دارد. این جشن‌ها شامل:
- میدیوزرِم: میانه بهار، زمان سبزیجات.
- میدیوشِم: میانه تابستان، زمان برداشت غلات.
- پیتشهیم: پایان تابستان، زمان برداشت میوه‌ها.
- ایاسرم: آغاز سرما، زمان کاشت محصولات زمستانی.
- میدیارم: میانه زمستان، زمان آفرینش جانوران.
- همسپتمدم: برابری شب و روز، زمان آفرینش انسان و آماده‌سازی برای بهار.
هر گاهنبار جشن‌های خاص خود را دارد و به مراحل مختلف آفرینش و کشاورزی مرتبط است.
جشن سده
جشن سده، یکی از مهم‌ترین جشن‌های زرتشتیان، در دهم بهمن‌ماه برگزار میشود و به ستایش اهورامزدا اختصاص دارد. زرتشتیان در این جشن با نواختن ساز و خواندن شاهنامه به پایکوبی می‌پردازند. آتش نماد اصلی این جشن است و به نشانه قدرت اهورامزدا روشن میشود. این جشن به نام جشن آتش یا جشن زمستان نیز شناخته میشود و زرتشتیان به جمع‌آوری هیزم برای آتش‌افروزی مشارکت میکنند. جشن سده نمایانگر اتحاد و نزدیکی جامعه زرتشتی است.
در زمان باستان، مردم از اوایل بهمن‌ماه برای برگزاری جشن سده دور هم جمع می‌شدند و هیزم و چوب خشک را انباشته می‌کردند. در شب جشن، در بسیاری از خانه‌ها آتش روشن می‌شد، اما آتشی بزرگ به‌صورت دسته‌جمعی در نقطه‌ای مرتفع افروخته می‌شد. جوان‌ترها با مشعل‌های روشن دور هیزم‌ها می‌چرخیدند و پس از سه بار چرخیدن، توده هیزم‌ها را روشن می‌کردند. گرمای آتش دل‌های مردم را گرم و اتحاد آنها را تقویت می‌کرد.
نماز در آیین و رسوم دین زرتشت
بنابر سنت زرتشتی، در هر شبانه‌روز پنج بار نماز خوانده میشود که انجام آن بر پیروان این دین واجب است. هر نماز با عبارت «خشن‌اتره، اهورامزدا» آغاز میشود که به معنای «خشنود می‌گردانم اهورا مزدا» است. سپس ادامه میدهند: «ایمان دارم به کیش مزداپرستی که آوردهٔ زرتشت است. پیرو آموزه‌های اهورایی هستم که از دروغ و دوگانه‌پرستی به دور است».
نمازهای زرتشتیان به پنج گاه تقسیم میشوند:
- گاه هاوَن: از طلوع تا نیمروز. ستایش فرشته پاسبان بامداد و اهورا مزدا.
- گاه رَیپتوَن: از نیمروز تا ساعت ۳ بعد از ظهر. ستایش فرشته پاسبان نیمروز و اهورا مزدا (این نماز در تابستان معمولاً خوانده نمی‌شود).
- گاه اُوزیرَن: از ساعت ۳ تا غروب خورشید. ستایش فرشته پاسبان پسین و اهورا مزدا.
- گاه اسروثرم: از غروب تا نیمه شب. ستایش فرشته پاسبان شب و اهورا مزدا.
- گاه اوشهی ناای: از نیمه شب تا طلوع خورشید. ستایش اهورا مزدا.
در هر نماز، تأکید بر ایمان به کیش مزداپرستی و دوری از دروغ و دوگانه‌پرستی وجود دارد.
پنجه
مراسم آیینی پنجه در روزهای پایانی تیرماه به مدت پنج روز در روستای زرتشتی‌نشین برگزار میشود. در این ایام، زرتشتیان با آتش افروختن بر بام‌ها و خواندن نماز صبح به شکرگزاری می‌پردازند.
سفره‌ای ویژه برای درگذشتگان با هفت نوع میوه خشک، شیره، حلوای شکر و دیگر خوراکی‌ها چیده میشود. این پنج روز به‌عنوان روزهای اضافی در تقویم زرتشتی شناخته شده و هر روز نام خاصی دارد. در مراسم، موبد با دعا و برگزاری گهنبار برای آمرزش درگذشتگان تلاش میکند و میوه‌های خشک بین شرکت‌کنندگان تقسیم میشود. همچنین، زرتشتیان با جمع‌آوری هیزم برای روشن کردن آتش به جشن ادامه میدهند.
نام هر يك از اين روزها عبارت‌اند از : ۱-اهنود (Ahnavad) ۲-اشتود (Oshtavad) ۳-سپنتمد (Sepantamad) ۴-وهوخشتر (Vahukhoshatra) ۵-وهشتواش (Vheshtoash)
دخمه و مرگ
زرتشتیان به دلیل اعتقاد به نجس بودن اجساد و اهمیت عنصر مقدس خاک، از دفن مردگان خودداری کرده و به استفاده از دخمه‌ها روی آوردند. اجساد در دخمه‌ها قرار داده می‌شدند تا توسط حیوانات و پرندگان خورده شوند و سپس استخوان‌های باقی‌مانده در مکان خاصی به نام استخوان‌دان یا استودان نگهداری می‌شد. دخمه‌ها معمولاً در ارتفاعات و دور از سکونتگاه‌ها ساخته می‌شدند و به شکل برج‌های استوانه‌ای از جنس سنگ، با محیطی حدود ۱۰۰ متر، بدون سقف و با نردبان قابل دسترسی بودند. فضای داخلی دخمه‌ها به بخش‌های مختلف تقسیم می‌شد؛ جایی برای مردان، زنان و کودکان. در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد، دو دخمه معروف به نامهای دخمه مانکجی هاتریا و دخمه گلستان وجود دارد. مانکجی هاتریا، دایره‌ای به قطر ۱۵ متر و قدیمی‌تر است، در حالی که دخمه گلستان، با قطر ۲۵ متر و ارتفاع ۶ متر، در دوران قاجار ساخته شده است. این دخمه‌ها به “برج خاموشان” یا “برج سکوت” نیز معروفند و نمایانگر سنت‌های خاص زرتشتیان در برخورد با مردگان هستند.
نتیجه گیری درباره آیین و رسوم دین زرتشت
با توجه به قدمت بالای دین زرتشت و پیروان زیاد آن در مقاطعی از تاریخ بر ما به عنوان یک ایرانی واجب است تا با آیین و رسوم دین زرتشت آشنا شویم تا بخشی از تاریخ نیاکانمان را بدانیم .
ایران با قدمت تمدنی بالا دارای تاریخی غنی و خواندنی می باشد.
